Οι Θερμοπύλες είναι ένα στενό παραθαλάσσιο πέρασμα, στην Στερεά Ελλάδα, και απέχουν 70 περίπου χιλιόμετρα από την Αράχωβα. Η περιοχή έχει πάρει το όνομά της από κοντινές πηγές θερμού νερού και από τα στενά και δύσβατα περάσματα από τα οποία μπορούσε να πλησιάσει κανείς την περιοχή, τις πύλες, οι οποίες ήταν η Ανατολική, η Μεσαία και η Δυτική.
Το όνομα αυτό φαίνεται να το έχει πάρει από τον μυθικό ήρωα Ηρακλή, ο οποίος έπεσε στα νερά των πηγών για να απαλλαγεί από τους πόνους που του είχε δημιουργήσει ο δηλητηριασμένος χιτώνας του Νέσσου που είχε κολλήσει στο σώμα του. Από τότε βγαίνουν οι αναθυμιάσεις από τις πηγές.
Το πέρασμα οδηγεί από τη Λοκρίδα στη Θεσσαλία, ανάμεσα από το όρος Οίτη και τον Μαλιακό κόλπο.
Για τους Αρχαίους Έλληνες ο χώρος αυτός ήταν ιερός. Εκεί υπήρχε και μια διπλή πηγή αφιερωμένη στην Περσεφόνη - η Σκυλλία πηγή, στους πρόποδες της χαράδρας, δίπλα στην Μεσαία Πύλη, το πιο στενό μέρος των Θερμοπυλών.
Οι Θερμοπύλες είναι κυρίως γνωστές εξαιτίας της Μάχης των Θερμοπυλών, το 480 π.Χ. μεταξύ των ελληνικών και περσικών στρατευμάτων.
Οι Πέρσες είχαν χάσει στον Μαραθώνα δέκα χρόνια νωρίτερα, γι' αυτό ετοίμασαν μια δεύτερη εκστρατεία, ο αρχηγός τους ήταν ο Ξέρξης. Ο Αθηναίος πολιτικός και στρατηγός Θεμιστοκλής, ήταν εκείνος που έπεισε τους Έλληνες να κλείσουν τα στενά των Θερμοπυλών και του Αρτεμισίου. Οι Πέρσες, οι οποίοι είχαν εκατομμύρια άνδρες στρατό και εκατό με τριακόσιες χιλιάδες άνδρες,έφθασαν στα στενά στις αρχές του Σεπτεμβρίου.
Μετά από τέσσερις μέρες αναμονής, οι Πέρσες επιτέθηκαν, αλλά οι Έλληνες αντιστάθηκαν για δυο μέρες. Την τρίτη μέρα, ο Εφιάλτης οδήγησε τους Πέρσες πίσω από τους Έλληνες. Όταν το έμαθε αυτό, ο Λακεδαιμόνιος βασιλεύς Λεωνίδας (των Αγιαδών) αποδεσμεύει τις συμμαχικές δυνάμεις, για να οργανωθεί νέα άμυνα των Ελλήνων νοτιότερα, κρατώντας μαζί του στις Πύλες μονάχα επίλεκτες και εθελοντικές δυνάμεις, επιπλέον από τους θρυλικούς 300 Σπαρτιάτες, δηλαδή 900 με 1000 Περίοικους Λακεδαιμόνιους, ίσως μαζί και με Είλωτες (= απόγονοι κατακτημένων Αχαιών), 400 Θηβαίοι και 700 Θεσπιείς με επικεφαλής τον Δημόφιλο, γιο του Διαδρόμου.
Οι Πέρσες εξόντωσαν ολόκληρη τη δύναμη που έμεινε στο πεδίο της μάχης. Ο ελληνικός στόλος, αφού έμαθε τα νέα, αποφάσισε να απομακρυνθεί από το Αρτεμίσιο και να υποχωρήσει στη Σαλαμίνα, όπου αργότερα πέτυχε μια σημαντική νίκη. Οι Πέρσες υποχώρησαν ολοκληρωτικά μετά τις μάχες των Πλαταιών και της Μυκάλης.
Η μάχη των Θερμοπυλών αποτελεί μια από τις πιο σημαντικές μάχες στην ελληνική και στην παγκόσμια ιστορία. Κυρίως όμως από ηθική άποψη είναι λαμπρό παράδειγμα αυταπάρνησης, αυτοθυσίας και υπακοής στην πατρίδα. Η μάχη έδειξε τα πλεονεκτήματα της στρατιωτικής εκπαίδευσης των Σπαρτιατών, του καλύτερου εξοπλισμού και της έξυπνης χρήσης της διαμόρφωσης του εδάφους.
Τον καιρό του Λεωνίδα, το 480 π.Χ., το πέρασμα ήταν ένα στενό μονοπάτι (περίπου 12 μέτρα πλάτος) κάτω από το λόφο, το οποίο επιχείρησαν να εκμεταλλευτούν στρατηγικά οι Έλληνες στρατιώτες για να εμποδίσουν τον υπεράριθμο περσικό στρατό. Σήμερα το πέρασμα των Θερμοπυλών φτάνει από 1,5 έως και 3 χιλιόμετρα πλάτος, εξαιτίας των αποθέσεων στις εκβολές του Σπερχειού.
Οι θερμές πηγές, από τις οποίες έχει πάρει το όνομα του το πέρασμα, υπάρχουν ακόμη στις παρυφές του λόφου.
Τέλος, όπως αναφέρει ο Κωνσταντίνος Καβάφης με την φράση "Τιμή σ' εκείνους όπου στην ζωή των όρισαν και φυλάγουν Θερμοπύλες", η λέξη "Θερμοπύλες" σημαίνει η πίστη στις αρχές και στις αξίες, οι υψηλοί στόχοι.